Stel dat ik rond 1900 in Nederlands-Indië had geleefd. Dan was ik vast Komedie Stamboel-actrice geweest. Deze Indo-Europese theatervorm is me namelijk op het lijf geschreven. Neem een mooi verhaal uit ‘Duizend en één nacht’, bewerk dit tot een toneelstuk in het Maleis, met hier en daar een Nederlands woord, laat ruimte over voor improvisatie en uitwisseling met het publiek, en nodig bevolkingsgroepen uit alle lagen van de bevolking uit. Zie daar: Komedie Stamboel, of Oost-Indische Opera, oftewel Indo-Europees volkstoneel.

Matthew Isaac Cohen's boek over Stamboel. Bron: www.library.ohiou.edu

Auguste Mahieu was de grondlegger van deze theatervorm uit Indië, hij richtte in 1891 een ‘Oost-Indische opera’ op door in Surabaya een woonhuis te huren en om te bouwen tot schouwburgzaal. Hij ging voortvarend aan de slag en bewerkte verhalen als ‘Aladin en de wonderlamp’ en ‘Ali Baba en de veertig rovers’ tot theater.

Succes
Het was een doorslaand succes, die Komedie Stamboel. Er kwamen zoveel mensen op af dat het huis in Surabaya al snel te klein werd, er moest een circustent worden opgezet om al het publiek in onder te brengen. Er volgde een tournee door heel Indië. Nadat Mahieu in 1903 overleed, kreeg hij vele opvolgers. Zo had je bijvoorbeeld het toneelgezelschap ‘Indo’s Komedie Vereeniging De Eendracht’ en ‘Opera Bangsawan’, waarbij Bangsawan ‘afstammend uit een aanzienlijk geslacht’ betekent. In Komedie Stamboel speelden namelijk vaak adellijke figuren een rol.

Istanboel
Auguste Mahieu verbond zijn voorstellingen zo sterk met het oriëntaalse, dat Komedie Stamboel een soortnaam werd voor theater voor het volk uit die tijd. Zelfs als men Europees repertoire opvoerde. Zo trad hij met zijn acteurs op met een rode fez op zijn hoofd, en de naam Komedie Stamboel komt van het woord Istanboel. Er is helaas niet erg veel bekend over deze markante figuur, er schijnt zelfs geen foto van hem te bestaan. Voor de lezers die meer willen weten: in 2006 is een Amerikaanse studie verschenen over de populaire theatervorm: The Komedie Stamboel- Popular Theater in Colonial Indonesia, 1891–1903, door Matthew Isaac Cohen.

Cabaret
Als theatermaker, opgeleid tot kleinkunstenaar, zie ik Komedie Stamboel graag als een van de grondleggers voor het hedendaagse cabaret en de kleinkunst in Nederland. Onderbouwen kan ik dit helaas niet, maar: de gedachte spreekt me aan. Komedie Stamboel was namelijk een combinatie van zang, dans, tekst en spel, en de wisselwerking met het publiek was een vast onderdeel. Vaak werd er geïmproviseerd. Net als in het cabaret in Nederland ontbreekt de ‘vierde wand’ die bij toneel wel bestaat tussen acteurs en publiek, en kan de acteur het publiek direct aanspreken. De parallel met cabaret en kleinkunst is daarom snel gelegd.

Ordinair
Helaas is Komedie Stamboel uitgestorven. Toen in Nederlands-Indië de Nederlandse taal het overnam van het Maleis als meest gesproken taal, raakten de voorstellingen uit de gratie. De theatervorm werd vooral voortgezet door Chinese en Indonesische groepen. Het volkstoneel kreeg een vaudeville-achtig karakter, en sommige Indo’s vonden het maar een ordinaire bedoening. Toch zijn er vandaag de dag in Nederland meerdere pogingen ontstaan om het volkstoneel nieuw leven in te blazen. Er is zelfs een Nederlandse toneelvereniging, Adinda, die zich uitsluitend bezighoudt met Komedie Stamboel.

Krekels
Ik krijg wel een beetje plaatsvervangende heimwee als ik denk aan dat huis in Surabaya waar avond aan avond een gemengd publiek van blanda’s, Indo’s, Chinezen, Hindoestanen, Arabieren, Javanen en Madoerezen op afkwam. Een publiek dat smulde van het orkest bestaande uit ‘piano, drie violen, een fluit, een klarinet, een cornet à piston, een trombone en een contrabas’ en van de zingende en spelende acteurs in ‘frisse costuums’. Waar ik er dan één van was, als ik toen geleefd had. Ik zie voor me dat ik iedere avond om half negen een voorstelling gaf in Surabaya, voor een dampend publiek van luid joelende en fluitende mensen, terwijl buiten de krekels hun eigen concertje weggaven.

Leestips:
Amerikaanse studie naar Stamboel (boek)

Stichting Adinda over Komedie Stamboel (site)